Δόγματα και ιδεολογίες ως μηχανισμοί πνευματικού εγκλωβισμού

Του Κώστα Πάτση

Η βασική αρετή ενός προοδευτικού μυαλού δεν είναι ο υψηλός δείκτης ευφυΐας αλλά η αέναη επιθυμία αμφισβήτησης. Όχι μόνο των εισερχόμενων πληροφοριών αλλά και των ίδιων του των σκέψεων. Όπως τα υλικά προϊόντα υπόκεινται σε εκτενείς δοκιμασίες και βελτιώνονται ανάλογα έτσι και τα εγκεφαλικά προϊόντα οφείλουν να αμφισβητούνται και, όποτε σφάλουν, να αναθεωρούνται. Όταν η αμφισβήτηση παραμελείται, ατράνταχτα αξιώματα (δόγματα) παγιώνονται στο μυαλό και κάθε τι κτίζεται πάνω τους κληρονομεί την ισχύ τους. Όσο περισσότερο επενδύει κανείς σε αυτό το οικοδόμημα τόσο πιο σθεναρά αρνείται τη κατεδάφιση των θεμελίων του. Τα αξιώματα αυτά, εξαιρούμενα πια από κάθε αμφισβήτηση, αρπάζουν τα ινία της νόησης και χαλιναγωγούν τις σκέψεις. 

Η πίστη σε δόγματα είναι ένα είδος οικειοθελούς φυλάκισης που οριοθετεί, πλαισιώνει και απλοποιεί άγνωστες έννοιες και μηχανισμούς. Παρέχει ένα έδαφος για να σταθείς και να ξαποστάσεις. Από την άλλη, η πνευματική ελευθερία, όπως άλλωστε και κάθε ελευθερία, είναι αυστηρή, ασυμβίβαστη κι ακριβοδίκαιη . Είναι μια κατάσταση μόνιμης αναζήτησης κι αξιολόγησης δίχως διαλλείματα για χαλάρωση. Είναι μοναχική υπόθεση. Έτσι, η δογματική φυλάκιση έρχεται σαν λύτρωση, όχι μόνο επειδή ξαλαφρώνει τον μυαλό αλλά κυρίως γιατί εξαλείφει την μοναξιά. Η ζωή στη φυλακή, εξάλλου, είναι λιγότερο μοναχική από την περιπλάνηση σε ένα απέραντο σύμπαν.

Η αέναη αμφισβήτηση μπορεί να παρομοιαστεί με την απαξίωση των υλικών αγαθών. Μπορεί να κάνει τη ζωή αβάσταχτα κοπιαστική αλλά ο φόβος της απώλειας είναι σχεδόν αμελητέος. Τα δόγματα, από την άλλη, παρέχουν εφάμιλλη ανακούφιση με τις υλικές απολαύσεις καθώς κάθε υποστηρικτής απολαμβάνει τα σταθερά (αν και συνήθως πενιχρά) προνόμια που σχετίζονται με τη φυλάκιση του. Κυρίαρχο προνόμιο: η αίσθηση του ανήκειν και η απαλλαγή από κοπιαστικές πνευματικές αναζητήσεις. Τα φυλακισμένα μυαλά συνηθίζουν τόσο πολύ στην αδράνεια που η σκέψη και μόνο της κατάρρευσης του δογματικού τους κάστρου προκαλεί ρίγη τρόμου. Έτσι, εν όψει απειλής, οι κρατούμενοι είναι διατεθειμένοι να υπερασπιστούν το χώρο τους σα λυσσασμένα σκυλιά.

Όσο πιο πολυπληθής η φυλακή τόσο λιγότερη η μοναξιά και τόσο μεγαλύτερη η επένδυση και η σιγουριά στα αξιώματα-θεμέλια. Η προσηλύτιση νέων κρατουμένων επιτυγχάνεται με το εργαλείο που ονομάζεται πειθώ. Οι περήφανοι κάτοικοι ενός δογματικού οικοδομήματος, γνωστό και ως ιδεολογία, αναπτύσσουν μηχανιστικά επιχειρήματα που πείθουν εύκολα τα κενά μυαλά. Όταν όμως δυο υποστηρικτές διαφορετικών ιδεολογιών βρεθούν αντιμέτωποι τότε παρατηρείται το φαινόμενο της «πολιτικής/κοινωνικής κουβέντας» που άλλοτε καταλήγει σε διαπληκτισμό και άλλοτε σε γελάκια και κρασοποσία (συνδιαλεγόμενοι με φιλική η οικογενειακή σύνδεση). Οι κουβέντες αυτές συνήθως βρίθουν επιχειρημάτων που όμως χάνουν την ουσία τους καθώς ποτέ δεν εξετάζεται ειλικρινά η ισχύς των υποκείμενων αξιωμάτων.

Οι ιδεολογίες δεν είναι τίποτα παραπάνω από μεταμφιεσμένα προσχήματα με απώτερο σκοπό την δημιουργία ομάδων. Αυτές οι ομάδες συγκροτούνται με βάση την ταύτιση ιδεών και συγχρονισμό σκέψεων – αρετές που συναντώνται περισσότερο σε μηχανές παρά σε ανθρώπους. Αυτό είναι και το στοιχείο που καθιστά τον συγκεκριμένο τύπο ομάδας αντιπαραγωγικό σε αντίθεση με τον κλασικό τύπο που ως συνδετικό στοιχείο έχει την επιθυμία για επίτευξη καθολικά ορισμένων στόχων με όπλο την ποικιλία ιδεών. Μέσα στις ομάδες ιδεολογικού τύπου, αποκλίνουσες ιδέες (προοδευτικές ή μη) αντιμετωπίζονται εξ ορισμού ως απειλές προς την ενότητα. Με άλλα λόγια, όσο τα μέλη συντηρούν μια σταθερή ιδεολογική βάση, τόσο η ομάδα χαίρει άκρας συνοχής. Είναι λοιπόν σχετικά αναπόφευκτο αυτές οι ομάδες να αναπτύσσουν μασονικά χαρακτηριστικά και κατά συνέπεια να ενισχύουν το αίσθημα ασφάλειας μεταξύ των μελών τους.

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος αρέσκεται να οριοθετείται, να ακολουθεί πεπατημένες οδούς, να αγνοεί μεταβλητές και προπάντων να καταλήγει σε γρήγορα συμπεράσματα. Οτιδήποτε άγνωστο μας τρομάζει και η πρώτη αντίδραση σε ένα τέτοιο συναίσθημα είναι η εύρεση ερμηνείας. Οποιαδήποτε εξήγηση είναι καλύτερη από καμία! Η πρώτη ερμηνεία που θα προσεγγίσει το άγνωστο με οικείους όρους είναι τόσο ανακουφιστική που τη δεχόμαστε ως αλήθεια [1]. Τρανά παραδείγματα μηχανισμών για εξαγωγή ανακουφιστικών ερμηνειών είναι τα δόγματα και οι ιδεολογίες. Αυτές οι άκαμπτες αλλά οικείες νοητικές οντότητες θα είναι πάντα σε ετοιμότητα να παρέχουν βιαστικές λύσεις σε ό,τι ταλανίζει τον ανυπεράσπιστο νου.

Σημείωση: Προς αποφυγή παρεξηγήσεων θα επισημάνω πως τα αξιώματα αυτά καθεαυτά δεν είναι εξ ορισμού αρνητικά αφού αποτελούν χρήσιμα εργαλεία επίτευξης πνευματικών στόχων. Τα μαθηματικά και η φυσική, άλλωστε, είναι συλλογές αξιωμάτων πάνω στα οποία μοντελοποιούνται φαινόμενα που θα παρέμεναν ανεξήγητα χωρίς αυτά. Με τον καιρό, προχωρημένη κατανόηση απειλεί τα υπάρχοντα αξιώματα και τα αντικαθιστά με καινούργια. Η επιστημονική κοινότητα όχι μόνο δε φοβάται μια τέτοια αλλαγή αλλά αντιθέτως την ονομάζει πρόοδο.

[1] Φρίντριχ Νίτσε (1889): Το λυκόφως των ειδώλων.

Greek Dreamee

Πηγή:https://mavrhlista.wordpress.com/2015/