Ρωσία και Τουρκία «κάνουν παιχνίδι» στα Βαλκάνια...

Του Ivan Krastev

Ο Ουίνστον Τσόρτσιλ είχε πει κάποτε πως τα Βαλκάνια παράγουν περισσότερη ιστορία από αυτήν που μπορούν να καταναλώσουν. Μήπως όμως παράγουν περισσότερη ιστορία απ’ όση μπορεί να καταναλώσει η Ευρώπη;

Στα Βαλκάνια ήταν που τη δεκαετία του 1990 διαμορφώθηκε η μεταψυχροπολεμική τάξη στον τομέα της ασφάλειας της Ευρώπης. Η αιματηρή διάλυση της Γιουγκοσλαβίας έπεισε τον τότε πρόεδρο των ΗΠΑ Μπιλ Κλίντον να προχωρήσει με την επέκταση προς ανατολάς του ΝΑΤΟ. Ο φόβος της εθνικιστικής μετάστασης έπεισε επίσης τους Ευρωπαίους ηγέτες τότε να προχωρήσουν με τη διεύρυνση της ΕΕ.

Σήμερα, υπάρχει αυξανόμενη πιθανότητα πως τα Βαλκάνια θα είναι εκεί που το μεταψυχροπολεμικό σύστημα της Ευρώπης θα αντιμετωπίσει τη δραματικότερη πρόκληση. Ως εκ τούτου, δεν θα πρέπει να εκπλήσσει το γεγονός πως η περιοχή βρέθηκε στην ατζέντα της Συνόδου της ΕΕ την περασμένη εβδομάδα. Όμως, αν και η αντίδραση της ΕΕ είναι έγκαιρη, ωστόσο είναι και αδύναμη.

Η ανακοίνωση πως η πόρτα για το μπλοκ παραμένει ανοικτή για τις χώρες της περιοχής μάλλον δεν σημαίνει και πολλά. Όπως λέει και ένα δημοφιλές ανέκδοτο, η διαφορά μεταξύ των αισιόδοξων και των απαισιόδοξων στα Βαλκάνια σε ό,τι αφορά την ευρωπαϊκή ενοποίηση είναι πως οι αισιόδοξοι πιστεύουν ότι η Τουρκία θα γίνει μέλος της ΕΕ κατά τη διάρκεια της αλβανικής προεδρίας, ενώ οι απαισιόδοξοι περιμένουν πως η Αλβανία θα ενταχθεί κατά την τουρκική προεδρία.

Πολλοί Σέρβοι, Αλβανοί, πολίτες της ΠΓΔΜ και Βόσνιοι είναι επιφυλακτικοί όχι μόνο για το μέλλον των χωρών τους στην Ευρώπη, αλλά και για το μέλλον της ίδιας της ΕΕ. Ο 21ος αιώνας στα Βαλκάνια αρχίζει να μοιάζει επικίνδυνα με τον 19o -με μια σημαντική διαφορά. Τον 19ο αιώνα, η Ρωσία και η Τουρκία ήταν μεγάλοι αντίπαλοι στον αγώνα για περιφερειακή επιρροή, ενώ η Γερμανία, η Αυστρο-Ουγγαρία και η Βρετανία «έπαιξαν» έξυπνα τη ρωσο-τουρκική διαίρεση προς το εμπορικό και πολιτικό τους όφελος. Σήμερα η Ρωσία και η Τουρκία είναι ενωμένες στις προσπάθειές τους να μειώσουν την επιρροή της ΕΕ στα Βαλκάνια. Η Μόσχα και η Άγκυρα πολιτικοποιούν ενεργά τις εθνοτικές και θρησκευτικές εντάσεις στα Βαλκάνια. Η πολιτική και οικονομική παρουσία και η παρουσία των μυστικών υπηρεσιών στην περιοχή δεν περιορίζεται στην πρώην Γιουγκοσλαβία και την Αλβανία, αλλά απλώνεται μέχρι τη Βουλγαρία και την Ελλάδα.

Η κοινή γνώμη επίσης αλλάζει με τρόπους που θα πρέπει να ανησυχούν τη Δύση. Όταν ερωτήθηκαν από την εταιρεία δημοσκοπήσεων Gallup International, σε ποια ηγέτιδα στρατιωτική δύναμη θα πρέπει να στραφεί η χώρα τους για βοήθεια σε περίπτωση σύγκρουσης, ένα πλήθος Τούρκων, Σέρβων και Βούλγαρων και η πλειονότητα των Ελλήνων απάντησαν στη Ρωσία. Και αυτό παρά το γεγονός πως Τουρκία, Ελλάδα και Βουλγαρία είναι μέλη του ΝΑΤΟ και η Σερβία φιλοδοξεί να ενταχθεί στην ΕΕ. Η κατάσταση επιτόπου ορίζεται από τις στάσιμες οικονομίες με υψηλή ανεργία και ανελεύθερα καθεστώτα, των οποίων ηγούνται πολιτικοί που θα προτιμούσαν να εγκαταλείψουν την Ευρώπη παρά να εκχωρήσουν εξουσίες.

Εν τω μεταξύ, η διάθεση του λαού είναι ένας εκρηκτικός συνδυασμός θυμού, σύγχυσης και απόγνωσης. Η τεράστια έξοδος ανθρώπων από την περιοχή τις τελευταίες δύο δεκαετίες έχει αφήσει τις κοινωνίες χωρίς μια κρίσιμη μάζα που θα φέρει την αλλαγή. Και η πρόσφατη προσφυγική κρίση, μαζί με τους δημογραφικούς φόβους που έχει τροφοδοτήσει, έχει προκαλέσει μια διάχυτη αίσθηση απελπισίας και απαισιοδοξίας. Η δυσεπίλυτη πολιτική κρίση στην ΠΓΔΜ, μια αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος στο Μαυροβούνιο και η ενεργή συζήτηση για δημοψήφισμα για ανεξαρτησία της Σερβικής Δημοκρατίας, της σερβοβοσνιακής οντότητας στην Βοσνία-Ερζεγοβίνη, δείχνουν το πώς θα μπορούσε να είναι το μέλλον της περιοχής.

Η ΕΕ είναι ο βασικός εμπορικός εταίρος των Βαλκανίων και ο κόσμος που θέλει να φύγει ονειρεύεται ότι πάει στη Γερμανία ή στην Ιταλία, αντί της Μόσχας ή της Άγκυρας. Όμως αυτό δεν θα είναι αρκετό για να κρατήσει την περιοχή με ασφάλεια υπό την σφαίρα επιρροής της ΕΕ. Ούτε η εδαφική ακεραιότητα της Βοσνίας και της ΠΓΔΜ, ούτε η «αναθέρμανση» στις σχέσεις Σερβίας-Κοσόβου θα πρέπει να θεωρηθούν δεδομένα.

Η νέα πραγματικότητα στα Βαλκάνια είναι πως οι Ευρωπαίοι δεν μπορούν πλέον να βασίζονται στις ΗΠΑ για να βοηθήσουν ώστε να διασφαλιστεί η ειρήνη και η σταθερότητα στην περιοχή. Τα Βαλκάνια δεν θα είναι ποτέ προτεραιότητα για τον Ντόναλντ Τραμπ και η κυβέρνησή του θα είναι απρόθυμη να υπερασπιστεί τους Μουσουλμάνους στην περιοχή, έναν ρόλο που είχαν παίξει οι ΗΠΑ τη δεκαετία του 1990.

Η έλλειψη ενδιαφέροντος από την πλευρά της Ουάσινγκτον εξηγεί γιατί θα είναι στα Βαλκάνια και όχι στα κράτη της Βαλτικής που η Μόσχα θα μπει στον πειρασμό να δείξει ότι το ΝΑΤΟ είναι ευάλωτο. Και εδώ είναι που ο πρόεδρος της Τουρκίας, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν θα μπορούσε να πετύχει τον στόχο του να «δώσει» στους Ευρωπαίους «ένα μάθημα». Ως εκ τούτου, είναι αφελές η ΕΕ να πιστεύει πως μπορεί να ανακτήσει την επιρροή της στα Βαλκάνια, επαναλαμβάνοντας απλώς την προσήλωσή της στην ενοποίηση, ή ρίχνοντας λίγο παραπάνω χρήμα στην περιοχή.

Η ΕΕ πρέπει να είναι έτοιμη να κάνει τα Βαλκάνια τη γεωπολιτική της προτεραιότητα και να μετατρέψει την πολιτική σύγκρουση στην περιοχή σε έναν αγώνα υπέρ ή κατά της Ευρώπης. Αν δεν το κάνει αυτό, τότε η επιρροή της στην περιοχή σύντομα θα ξεθωριάσει.

[Ο Ivan Krastev είναι πρόεδρος του Κέντρου Φιλελεύθερων Στρατηγικών στη Σόφια και fellow στο Ινστιτούτο Ανθρωπιστικών Επιστημών στη Βιέννη.]

* Το άρθρο δημοσιεύθηκε στους Financial Times και αναδημοσιεύθηκε μεταφρασμένο στα ελληνικά από το Euro2Day